5.
公
冶
長
Khổng tử khen Công Dã Tràng: “Có thể gả con gái cho trò ấy. Tuy bị tù, nhưng không phải tội của nó”. Rồi đem con gái gả cho.
The Master said of Gong Ye Chang that he might be wived; although he was put in bonds, he had not been guilty of any crime. Accordingly, he gave him his own daughter to wife.
Khổng tử khen Nam Dung: “Nước có đạo (chính trị tốt) trò ấy tất được dùng; nước mà vô đạo (chính trị xấu, hôn ám) thì không bị hình phạt”. Rồi đem con gái của ông gả cho.
The Master said of Nan Rong that if the country were well governed he would not be out of office, and if it were ill governed, he would escape punishment and disgrace. He gave him the daughter of his own elder brother to wife.
Khổng tử khen Tử Tiện: “Quân tử thay Tử Tiện! Nước Lỗ mà không có người quân tử thì trò ấy làm sao có được phẩm cách như vậy.”
The Master said of Zi Jian, "Of superior virtue indeed is such a man! If there were not virtuous men in Lu, how could this man have acquired this character?"
Tử Cống hỏi: “Còn Tứ (tên Tử Cống) con như thế nào?” (Thấy Khổng tử khen Tử Tiện, Tử Cống cũng muốn được thầy khen nên hỏi như vậy) Khổng tử đáp: “Anh như một đồ dùng.” (ý nói Tử Cống chỉ dùng vào được một việc, chưa được vào hạng đa tài) Lại hỏi: “Thứ đồ dùng nào?” Đáp: “Như cái hồ liễn” (Một thứ liễn đẹp, quí dùng đựng xôi để cúng). (Khổng tử an ủi: Tuy là một đồ dùng nhưng là một đồ dùng quí.)
Zi Gong asked, "What do you say of me, Ci!" The Master said, "You are a utensil." "What utensil?" "A gemmed sacrificial utensil."
Có người bảo với Khổng tử: “Thầy Ung là người nhân nhưng không có tài ăn nói”. Khổng tử đáp: “Cần gì phải dùng tài ăn nói? Ung đối với người, mà khéo biện luận, thường bị người ta biết thôi. Ta không biết anh ấy có đức nhân không, nhưng cần gì phải dùng tài ăn nói.”
Some one said, "Yong is truly virtuous, but he is not ready with his tongue." The Master said, "What is the good of being ready with the tongue? They who encounter men with smartness of speech for the most part procure themselves hatred. I know not whether he be truly virtuous, but why should he show readiness of the tongue?"
Khổng tử bảo Tất Điêu Khai ra làm quan. Tất Điêu Khai đáp: “Con chưa tin mình có thể làm quan được”. Khổng tử vui lòng.
The Master was wishing Qi Diao Kai to enter an official employment. He replied, "I am not yet able to rest in the assurance of THIS." The Master was pleased.
Khổng tử nói: “Đạo của ta không thi hành được, ta sẽ cưỡi bè vượt biển, người theo ta có lẽ là anh Trọng Do chăng?” Tử Lộ nghe vậy mừng. Khổng tử nói tiếp: “Anh Do hiếu dũng hơn ta, nhưng ta chưa có tài liệu (gỗ) để làm bè.”
The Master said, "My doctrines make no way. I will get upon a raft, and float about on the sea. He that will accompany me will be You, I dare to say." Zi Lu hearing this was glad, upon which the Master said, "You is fonder of daring than I am. He does not exercise his judgment upon matters."
Mạnh Võ Bá hỏi: “Thầy Tử Lộ phải là người nhân không”. Khổng tử đáp: “Không biết”. Lại hỏi nữa, Khổng tử bảo: “Anh Do có thể điều khiển quân đội một nước có ngàn binh xa; còn nhân hay không thì không biết.”
Meng Wu asked about Zi Lu, whether he was perfectly virtuous. The Master said, "I do not know." He asked again, when the Master replied, "You, in a kingdom of a thousand chariots, might be employed to manage the military levies, but I do not know whether he be perfectly virtuous."
“Thầy Cầu là người thế nào?” Khổng tử đáp: “Anh Cầu có thể làm quan tể cai trị một ấp có ngàn nhà hoặc một thái ấp (của một quí tộc) có trăm binh xa; còn nhân hay không thì không biết.”
"And what do you say of Qiu?" The Master replied, "Qiu, in a city of a thousand families, or a clan of a hundred chariots, might be employed as governor, but I do not know whether he is perfectly virtuous."
“Thầy Xích là người thế nào?” Khổng tử đáp: “Anh Xích có thể thắt đai (bận lễ phục) đứng ở triều đình để tiếp đãi tân khách; còn nhân hay không thì không biết.”
"What do you say of Chi?" The Master replied, "Chi, with his sash girt and standing in a court, might be employed to converse with the visitors and guests, but I do not know whether he is perfectly virtuous."
Khổng tử hỏi Tử Cống: “Anh với anh Nhan Hồi, ai hơn?” Tử Cống đáp: “Tứ con đâu dám được như anh Hồi. Anh ấy nghe một biết mười, con nghe một chỉ biết hai”. Khổng tử bảo: “Phải, anh không bằng. Ta đồng ý với anh rằng anh không bằng anh Hồi.”
The Master said to Zi Gong, "Which do you consider superior, yourself or Hui?" Zi Gong replied, "How dare I compare myself with Hui? Hui hears one point and knows all about a subject; I hear one point, and know a second." The Master said, "You are not equal to him. I grant you, you are not equal to him."
Tể Dư ngủ ngày, Khổng tử bảo: “Gỗ mục không thể chạm khắc được, vách bằng đất dơ không thể trát được? Đối với trò Dư, còn trách làm gì?”
Zai Yu being asleep during the daytime, the Master said, "Rotten wood cannot be carved; a wall of dirty earth will not receive the trowel. This Yu! - what is the use of my reproving him?"
Rồi Khổng tử lại nói: “Mới đầu, đối với người, ta nghe lời nói mà tin việc làm, nay đối với người ta nghe lời nói mà còn phải xem việc làm nữa. Vì trò Dư mà ta thay đổi như vậy.”
The Master said, "At first, my way with men was to hear their words, and give them credit for their conduct. Now my way is to hear their words, and look at their conduct. It is from Yu that I have learned to make this change."
Khổng tử bảo: “Ta chưa thấy người nào cương cường”. Có người nói: “Có Thân Trành”. Khổng tử đáp: “Thân Trành nhiều thị dục sao gọi là cương cường được.” (Người cương cường thì tự chủ được mà bất khuất. Người thị dục nhiều quá khó tự chủ và bất khuất được.)
The Master said, "I have not seen a firm and unbending man." Some one replied, "There is Shen Cheng." "Cheng," said the Master, "is under the influence of his passions; how can he be pronounced firm and unbending?"
Tử Cống nói: “Điều gì (xấu) tôi không muốn người ta làm cho tôi thì tôi cũng không muốn làm cho mình.” Khổng tử bảo: “Tứ, anh không được như vậy đâu.”
Zi Gong said, "What I do not wish men to do to me, I also wish not to do to men." The Master said, "Ci, you have not attained to that."
Tử Cống nói: “Công trình nghiên cứu về văn hóa (như Thi, Thư, Lễ, Nhạc) của thầy (tức Khổng tử) thì chúng ta được nghe, còn quan niệm về thiên tính và đạo trời của thầy thì chúng ta không được nghe.”
Zi Gong said, "The Master’s personal displays of his principles and ordinary descriptions of them may be heard. His discourses about man’s nature, and the way of Heaven, cannot be heard."
Tử Lộ nghe được điều gì mà chưa kịp thi hành được thì sợ được nghe thêm điều khác.
When Zi Lu heard anything, if he had not yet succeeded in carrying it into practice, he was only afraid lest he should hear something else.
Tử Cống hỏi: “Ông Khổng Văn tử sao được đặt cho tên thuỵ là Văn?” Khổng tử đáp: “Thông minh mà lại hiếu học không thẹn hỏi người kém mình, vì vậy được đặt tên thuỵ là Văn.”
Zi Gong asked, saying, "On what ground did Kong Wen get that title of Wen?" The Master said, "He was of an active nature and yet fond of learning, and he was not ashamed to ask and learn of his inferiors! On these grounds he has been styled Wen."
Khổng tử khen Tử Sản: “Ông ấy có bốn điều hợp với đạo người quân tử: giữ mình thì khiêm cung, thờ vua thì kính cẩn, nuôi dân thì có ân huệ, sai dân thì hợp tình lí (hợp nghĩa).
The Master said of Zi Chan that he had four of the characteristics of a superior man - in his conduct of himself, he was humble; in serving his superior, he was respectful; in nourishing the people, he was kind; in ordering the people, he was just.
Khổng tử nói: “Án Bình Trọng khéo cư xử với bạn, lâu ngày mà vẫn tôn kính bạn.”
The Master said, "Yan Ping knew well how to maintain friendly intercourse. The acquaintance might be long, but he showed the same respect as at first."
Khổng tử nói: “Tang Văn Trọng làm nhà cho con “thái” ở (một con rùa lớn dùng để bói), đầu cột khắc hình núi, xà nhà vẽ rong rêu, sao được gọi là người trí (sáng suốt).
The Master said, "Zang Wen kept a large tortoise in a house, on the capitals of the pillars of which he had hills made, and with representations of duckweed on the small pillars above the beams supporting the rafters. Of what sort was his wisdom?"
Tử Trương hỏi: “Quan lệnh doãn (tể tướng nước Sở) Tử Văn ba lần làm lệnh doãn mà không mừng, ba lần bị bãi chức mà không oán hận, lại đem việc cũ bàn giao cho quan lệnh doãn mới. Người như thế ra sao?”
Zi Zhang asked, saying, "The minister Zi Wen thrice took office, and manifested no joy in his countenance. Thrice he retired from office, and manifested no displeasure. He made it a point to inform the new minister of the way in which he had conducted the government - what do you say of him?"
Khổng tử đáp: “Trung thực đấy”. Lại hỏi: “Có phải là người nhân không?” Đáp: “Chưa biết. Có gì chắc để gọi là người nhân.”
The Master replied. "He was loyal." "Was he perfectly virtuous?" "I do not know. How can he be pronounced perfectly virtuous?"
(Tử Trương hỏi thêm): “Thôi tử (Thôi Trữ) giết vua Tề Trang công. Trần Văn tử có mười cổ xe bỏ mà đi. Đến một nước khác bảo: “Quan đại phu chấp chính ở đây cũng không hơn quan đại phu Thôi tử nước ta”, rồi lại bỏ đi. Tới một nước khác, lại bảo: “Quan đại phu chấp chính ở đây cũng không hơn quan đại phu Thôi tử nước ta”, rồi lại bỏ đi. Người như thế ra sao?”
Zi Zhang proceeded, "When the officer Cui killed the prince of Qi, Chen Wen, though he was the owner of forty horses, abandoned them and left the country. Coming to another state, he said, ‘They are here like our great officer, Cui,’ and left it. He came to a second state, and again said ‘They are here like our great officer, Cui,’ and left it also - what do you say of him?"
Khổng tử đáp: “Trong sạch đấy”. Lại hỏi: “Có phải là người nhân không?” Đáp: “Chưa biết. Có gì chắc để gọi được là người nhân.”
The Master replied, "He was pure." "Was he perfectly virtuous?" "I do not know. How can he be pronounced perfectly virtuous?"
(Quan đại phu nước Lỗ là) Quí Văn tử (gặp việc gì cũng) suy nghĩ ba lần rồi mới hành động. Khổng tử nghe được bảo: “Hai lần thôi cũng đủ rồi.”
Ji Wen thought thrice, and then acted. When the Master was informed of it, he said, "Twice may do."
Khổng tử nói: “Ông Ninh Vũ tử (đại phu nước Vệ), khi nước có đạo (chính trị tốt) thì tỏ ra là người trí; khi nước vô đạo (chính trị xấu) thì làm ra vẻ ngu. Cái trí của ông, ta theo kịp, cái ngu của ông, ta không theo kịp.”
The Master said, "When good order prevailed in his country, Ning Wu acted the part of a wise man. When his country was in disorder, he acted the part of a stupid man. Others may equal his wisdom, but they cannot equal his stupidity."
Khổng tử ở nước Trần bảo: “Về thôi, về thôi! Môn sinh ở quê hương ta có trí lớn nhưng không thận trọng (nông nổi) có văn thái rõ ràng, nhưng không biết tự chế tài mình.”
When the Master was in Chen, he said, "Let me return! Let me return! The little children of my school are ambitious and too hasty. They are accomplished and complete so far, but they do not know how to restrict and shape themselves."
Khổng tử nói: “Bá Di và Thúc Tề không nhớ điều xấu của người, nên ít oán ai.”
The Master said, "Bo Yi and Shu Qi did not keep the former wickednesses of men in mind, and hence the resentments directed towards them were few."
Khổng tử nói: “Ai bảo Vi Sinh Cao là ngay thẳng? Có người đến xin giấm, ông xin của hàng xóm mà cho.”
The Master said, "Who says of Wei Sheng Gao that he is upright? One begged some vinegar of him, and he begged it of a neighbor and gave it to the man."
Khổng tử nói: “Nói năng khéo léo, nét mặt giả bộ niềm nở, thái độ quá cung kính, ông Tả Khâu Minh lấy vậy làm xấu hổ, Khâu này cũng lấy vậy làm xấu hổ. Giấu lòng oán mà bề ngoài làm bộ thân thiện với người, ông Tả Khâu Minh lấy vậy làm xấu hổ, Khâu này cũng lấy vậy làm xấu hổ.”
The Master said, "Fine words, an insinuating appearance, and excessive respect - Zuo Qiu Ming was ashamed of them. I also am ashamed of them. To conceal resentment against a person, and appear friendly with him - Zuo Qiu Ming was ashamed of such conduct. I also am ashamed of it."
Nhan Uyên và Quí Lộ theo hầu. Khổng tử bảo: “Sao không kể chí hướng của các anh cho ta nghe?”
Yan Yuan and Ji Lu being by his side, the Master said to them, "Come, let each of you tell his wishes."
Tử Lộ thưa: “Con mong có xe, ngựa, áo lông cừu nhẹ để các bạn cùng hưởng, dù có hư nát, con cũng không hận.”
Zi Lu said, "I should like, having chariots and horses, and light fur clothes, to share them with my friends, and though they should spoil them, I would not be displeased."
Nhan Uyên thưa: “Con không muốn khoe điều hay, kể công lao của con.”
Yan Yuan said, "I should like not to boast of my excellence, nor to make a display of my meritorious deeds."
Tử Lộ thưa: “Xin thầy cho chúng con biết chí thầy.”
Zi Lu then said, "I should like, sir, to hear your wishes."
Khổng tử đáp: “Ta muốn các người già được an vui, các bạn bè tin lẫn nhau, các trẻ em được săn sóc vỗ về.”
The Master said, "They are, in regard to the aged, to give them rest; in regard to friends, to show them sincerity; in regard to the young, to treat them tenderly."
Khổng tử nói: “Hết rồi (hoặc quá rồi), ta chưa thấy người nào thấy lỗi của mình mà tự trách mình cả.”
The Master said, "It is all over. I have not yet seen one who could perceive his faults, and inwardly accuse himself."
Khổng tử nói: “Trong một ấp mười nhà, tất có người trung tín như Khâu, nhưng không có ai ham học như Khâu này.
The Master said, "In a hamlet of ten families, there may be found one honorable and sincere as I am, but not so fond of learning."