6.
雍
也
Khổng tử nói: “Anh Cung có thể làm vua được.” (ngồi ghế tựa lưng phương Bắc, mặt ngoảnh hướng Nam)
The Master said, "There is Yong - he might occupy the place of a prince."
Trọng Cung (tức Nhiễm Ung) hỏi Tử Tang Bá tử ra sao. Khổng tử đáp: “Cũng được (hoặc cũng khá), giản dị”
Zhong Gong asked about Zi Sang Bo Zi. The Master said, "He may pass. He does not mind small matters."
rọng Cung bảo: “Tự mình thì cung kính, mà giản dị trong việc trị dân, chẳng phải là giản dị trong việc trị dân, chẳng là tốt ư? Nếu tự mình thì giản dị (xuề xoà) mà giản dị trong việc trị dân, chẳng phải là giản dị thái quá sao?” Khổng tử bảo: “Anh Ung nói phải đó.”
Zhong Gong said, "If a man cherish in himself a reverential feeling of the necessity of attention to business, though he may be easy in small matters in his government of the people, that may be allowed. But if he cherish in himself that easy feeling, and also carry it out in his practice, is not such an easymode of procedure excessive?" The Master said, "Yong’s words are right."
Vua Lỗ Ai công hỏi: “Học trò của thầy, ai là người hiếu học?” Khổng tử đáp: “Có Nhan Hồi là người hiếu học, không giận lây, không phạm một lỗi nào tới hai lần; chẳng may đã mất sớm rồi, nay không có người nào như vậy nữa, tôi không nghe nói có ai hiếu học cả.”
The Duke Ai asked which of the disciples loved to learn. Confucius replied to him, "There was Yan Hui; HE loved to learn. He did not transfer his anger; he did not repeat a fault. Unfortunately, his appointed time was short and he died; and now there is not such another. I have not yet heard of any one who loves to learn as he did."
Tử Hoa đi sứ nước Tề, Nhiễm Hữu xin cấp lúa cho mẹ Tử Hoa. Khổng tử bảo: “Cấp cho một phũ (6 đấu 4 thăng). Nhiễm Hữu xin thêm, Khổng tử bảo: “Cho một dữu (16 đấu)”. Nhiễm tử cấp cho một bỉnh (16 hộc, mỗi hộc là 10 đấu).
Zi Hua being employed on a mission to Qi, the disciple Ran requested grain for his mother. The Master said, "Give her a fu." Ran requested more. "Give her an yu," said the Master. Ran gave her five bing.
Khổng tử bảo: “Anh Xích đi sang Tề, cưỡi ngựa mập, mặc áo cừu nhẹ (ý nói giàu sang). Ta nghe nói: Người quân tử chu cấp cho kẻ nghèo chứ không làm giàu thêm cho người giàu.”
The Master said, "When Chi was proceeding to Qi, he had fat horses to his carriage, and wore light furs. I have heard that a superior man helps the distressed, but does not add to the wealth of the rich."
Nguyên Tư làm quan Tể. Khổng tử phát cho 900 (hộc hay đấu, không rõ). Nguyên Tư từ chối. Khổng tử nói: “Đừng! Sao không đem lúa cấp cho những người nghèo trong làng xóm, láng giềng?”
Yuan Si being made governor of his town by the Master, he gave him nine hundred measures of grain, but Si declined them. The Master said, "Do not decline them. May you not give them away in the neighborhoods, hamlets, towns, and villages?"
Khổng tử nói về Trọng Cung: “Con của con bò lang lông đỏ mà sừng ngay ngắn; dù người ta không muốn dùng nó làm vật cúng tế (vì chê nó là con của bò lang) nhưng thần núi sông đâu có bỏ nó (mà không hưởng).” (Người xưa cúng tế bằng con bò màu lông đỏ vì rất quí màu đỏ. Trọng Cung có người cha độc ác hèn hạ, nên nhà cầm quyền không muốn dùng Cung làm quan. Khổng tử nói vậy để an ủi Cung và phản đối quan niệm coi trọng lý lịch, dòng dõi)
The Master, speaking of Zhong Gong, said, "If the calf of a brindled cow be red and horned, although men may not wish to use it, would the spirits of the mountains and rivers put it aside?"
Khổng tử nói: “Anh Hồi (Nhan Uyên), lòng ba tháng không lìa đạo nhân, còn các anh khác, một ngày, một tháng là cùng.”
The Master said, "Such was Hui that for three months there would be nothing in his mind contrary to perfect virtue. The others may attain to this on some days or in some months, but nothing more."
Quí Khang tử hỏi: “Thầy Trọng Do (Tử Lộ) có thể tòng sự chính trị (tức làm quan đại phu) được không?” Khổng tử đáp: “Trọng Do là người quyết đoán, tòng sự chính trị có gì mà không được?”
Ji Kang asked about Zhong You, whether he was fit to be employed as an officer of government. The Master said, "You is a man of decision; what difficulty would he find in being an officer of government?"
Hỏi: “Thầy Tứ (Tử Cống) có thể tòng sự chính trị được không?” Khổng tử đáp: “Tứ thông hiểu sự lí, tòng sự chính trị có gì mà không được?”
Kang asked, "Is Ci fit to be employed as an officer of government?" and was answered, "Ci is a man of intelligence; what difficulty would he find in being an officer of government?"
Hỏi: “Thầy Cầu (Nhiễm Hữu) có thể tòng sự chính trị được không?” Đáp: “Cầu tài nghệ, tòng sự chính trị có gì mà không được?”
Asked, "Is Qui fit to be employed as an officer of government?" the master replied, "Qiu is a man of various ability; what difficulty would he find in being an officer of government?"
Họ Quí sai Mẫn Tử Khiên làm quan tể đất Phí. Mẫn Tử Khiên nói với sứ giả: “Ông khéo từ chối dùm cho tôi. Nếu triệu tôi lần nữa thì tôi sẽ lên ở bờ phía Bắc sông Vấn” (tức trốn qua Tề). (Mẫn Tử Khiên oán trách họ Quí tiếm quyền nên không chịu ra hợp tác)
The chief of the Ji family sent to ask Min Zi Qian to be governor of Fei. Min Zi Qian said, "Decline the offer for me politely. If any one come again to me with a second invitation, I shall be obliged to go and live on the banks of the Wen."
Bá Ngưu đau, Khổng tử lại thăm, đứng ngoài cửa sổ, nắm tay Bá Ngưu, bảo: “Vô lí! Do mệnh trời chăng? Con người như vậy mà bị bệnh đó!” (Người tốt mà mắc bệnh này, chẳng phải do mình gây ra, là mệnh trời không tránh khỏi)
Bo Niu being ill, the Master went to ask for him. He took hold of his hand through the window, and said, "It is killing him. It is the appointment of Heaven, alas! That such a man should have such a sickness! That such a man should have such a sickness!"
Khổng tử nói: “Hiền thay, anh Hồi. Một giỏ cơm, một bầu nước, ở trong ngõ hẻm, người khác ưu sầu không chịu nổi cảnh khốn khó đó. Anh Hồi thì không đổi niềm vui. Hiền thay, anh Hồi!”
The Master said, "Admirable indeed was the virtue of Hui! With a single bamboo dish of rice, a single gourd dish of drink, and living in his mean narrow lane, while others could not have endured the distress, he did not allow his joy to be affected by it. Admirable indeed was the virtue of Hui!"
Nhiễm Cầu thưa: “Không phải con không thích đạo của thầy, chỉ tại sức con không đủ (không theo kịp)”. Khổng tử bảo: “Nếu sức không đủ thì nửa đường bỏ dở; còn anh thì tự vạch giới hạn để không tiến nữa.”
Ran Qiu said, "It is not that I do not delight in your doctrines, but my strength is insufficient." The Master said, "Those whose strength is insufficient give over in the middle of the way but now you limit yourself."
Khổng tử bảo Tử Hạ: “Anh nên làm nhà nho quân tử, không nên làm nhà nho tiểu nhân.”
The Master said to Zi Xia, "Do you be a scholar after the style of the superior man, and not after that of the mean man."
Tử Du làm chức tể ấp Võ Thành. (tể cũng như trưởng, cầm đầu một cơ quan hay cai trị một nơi). Khổng tử hỏi: “Anh đã tìm được người nào tốt chưa”. Tử Du đáp: “Có Đam Đài Diệt Minh; người ấy không theo đường tắt, không vì việc công thì không đến nhà Yển con.”
Zi You being governor of Wu Cheng, the Master said to him, "Have you got good men there?" He answered, "There is Dan Tai Mie Ming, who never in walking takes a short cut, and excepting on public business never comes to my office."
Khổng tử nói: “Ông Mạnh Chí Phản không khoe công. Khi thua chạy, ông ở lại sau quân. Lúc sắp vào thành, ông quát con ngựa, bảo: “Không phải tôi dám ở lại sau, chỉ vì con ngựa không chạy mau được.”
The Master said, "Meng Zhi Fan does not boast of his merit. Being in the rear on an occasion of flight, when they were about to enter the gate, he whipped up his horse, saying, ‘It is not that I dare to be last. My horse would not advance.’"
Khổng tử nói: “Không có tài khéo nói (nịnh nọt) của Chúc Đà mà có dung nhan đẹp đẽ của công tử Triều nước Tống thì khó tránh được hoạ ở thời này.”
The Master said, "Without the specious speech of the litanist Tuo and the beauty of the prince Zhao of Song, it is difficult to escape in the present age."
Khổng tử nói: “Ai ra khỏi nhà mà không qua cửa? Thế thì tại sao không theo chính đạo?”
The Master said, "Who can go out but by the door? How is it that men will not walk according to these ways?"
Khổng tử nói: “Chất phác thắng văn nhã thì là người nhà quê mùa, văn nhã thắng chất phác thì là người chép sử (giữ việc văn thư), văn và chất đều nhau mới là người quân tử.”
The Master said, "Where the solid qualities are in excess of accomplishments, we have rusticity; where the accomplishments are in excess of the solid qualities, we have the manners of a clerk. When the accomplishments and solid qualities are equally blended, we then have the man of virtue."
Khổng tử nói: “Lẽ sống là phải ngay thẳng, chẳng ngay thẳng mà sống thì may mắn khỏi chết đấy thôi.”
The Master said, "Man is born for uprightness. If a man lose his uprightness, and yet live, his escape from death is the effect of mere good fortune."
Khổng tử nói: “Biết (đạo lí) không bằng thích nó; thích nó không bằng vui làm theo nó (hoặc coi nó là một thú vui).”
The Master said, "They who know the truth are not equal to those who love it, and they who love it are not equal to those who delight in it."
Khổng tử nói: “Người có tư chất từ bậc trung trở lên thì có thể giảng đạo lí cao xa cho được, từ bực trung trở xuống, không thể giảng đạo lí cao xa cho được”
The Master said, "To those whose talents are above mediocrity, the highest subjects may be announced. To those who are below mediocrity, the highest subjects may not be announced."
Phàn Trì hỏi thế nào là trí (sáng suốt). Khổng tử đáp: “Chuyên tâm làm việc nghĩa giúp người, kính trọng quỉ thần nhưng tránh xa, như vậy có thể gọi là trí”. Lại hỏi thế nào là nhân. Đáp: “Người có đức nhân phải chịu khó nhọc làm lụng để rồi sau mới lượm được kết quả, như vậy có thể gọi là đức nhân.”
Fan Chi asked what constituted wisdom. The Master said, "To give one’s self earnestly to the duties due to men, and, while respecting spiritual beings, to keep aloof from them, may be called wisdom." He asked about perfect virtue. The Master said, "The man of virtue makes the difficulty to be overcome his first business, and success only a subsequent consideration - this may be called perfect virtue."
Khổng tử nói: “Người trí thích nước, người nhân thích núi. Người trí thì hoạt động, người nhân thì trầm tĩnh, người trí vui sống, người nhân sống lâu.”
The Master said, "The wise find pleasure in water; the virtuous find pleasure in hills. The wise are active; the virtuous are tranquil. The wise are joyful; the virtuous are long-lived."
Khổng tử nói: “Nước Tề mà thay đổi (chính trị và giáo hoá) một bực thì đến trình độ nước Lỗ; nước Lỗ thay đổi một bực thì đạt được đạo (của tiên vương đạt được vương đạo). (Tề theo bá đạo, gấp về mưu lợi, tuy cường nhưng giáo hoá kém rồi; Lỗ tuy nhược, nhưng còn trọng lễ giáo, trọng tín nghĩa)
The Master said, "Qi, by one change, would come to the State of Lu. Lu, by one change, would come to a State where true principles predominated."
Khổng tử nói: “Cái cô (bình rượu lễ có 6 góc cạnh) mà không có cạnh góc thì sao gọi là cái cô! Sao gọi là cái cô!”
The Master said, "A cornered vessel without corners - a strange cornered vessel! A strange cornered vessel!"
Tể Ngã hỏi: “Người có đức nhân nghe bảo: “Có người té xuống giếng” thì có nhảy xuống vớt mà chết theo không?” Khổng tử đáp: “Sao lại làm như vậy? Người quân tử có thể lại giếng xem (rồi tìm cách cứu) chớ không thể để cho người ta hãm hại mình (hoặc: chứ không tự hãm hại mình); có thể bị gạt một cách hợp lí, chứ không thể bị gạt một cách vô lí.”
Zai Wo asked, saying, "A benevolent man, though it be told him, ‘There is a man in the well’ will go in after him, I suppose." Confucius said, "Why should he do so? A superior man may be made to go to the well, but he cannot be made to go down into it. He may be imposed upon, but he cannot be fooled."
Khổng tử nói: “Người quân tử học rộng về Thi, Thư, tự ước thúc bằng lễ (qui tắc, nghi thức, kỉ luật tinh thần) như vậy có thể không trái với đạo lí.”
The Master said, "The superior man, extensively studying all learning, and keeping himself under the restraint of the rules of propriety, may thus likewise not overstep what is right."
Khổng tử vô chào nàng Nam tử (Vợ vua Vệ Linh công là Nam tử có tiếng dâm đãng, mời ông tới để gặp mặt, ông theo lễ, không thể từ chối), Tử Lộ không bằng lòng. Khổng tử thề: “Ta có làm gì trái thì trời bỏ ta, trời bỏ ta!”
The Master having visited Nan Zi, Zi Lu was displeased, on which the Master swore, saying, "Wherein I have done improperly, may Heaven reject me! may Heaven reject me!"
Khổng tử nói: “Trung dung là đức cực đẹp vậy. Từ lâu rồi, người ta ít có đức đó.”
The Master said, "Perfect is the virtue which is according to the Constant Mean! Rare for a long time has been its practice among the people."
Tử Cống hỏi: “Nếu có người thi ân cho nhân dân và cứu đại chúng, thì người ấy thế nào. Có thể gọi là người nhân không?” Khổng tử đáp: “Sao chỉ gọi là người nhân thôi? Phải gọi là bực thánh chứ! Vua Nghiêu, Thuấn cũng chưa làm được như vậy thay. Người nhân, mình muốn tự lập thì cũng muốn giúp người thành công. Biết từ bụng ta suy ra bụng người (mình muốn gì thì giúp người được cái đó) đó là phương pháp thực hành của người nhân.”
Zi Gong said, "Suppose the case of a man extensively conferring benefits on the people, and able to assist all, what would you say of him? Might he be called perfectly virtuous?" The Master said, "Why speak only of virtue in connection with him? Must he not have the qualities of a sage? Even Yao and Shun were still solicitous about this. Now the man of perfect virtue, wishing to be established himself, seeks also to establish others; wishing to be enlarged himself, he seeks also to enlarge others. To be able to judge of others by what is nigh in ourselves - this may be called the art of virtue."